Żydowskie świątynie w Gdańsku i cmentarz we Wrzeszczu

"Kultura każdego narodu jest ściśle związana z jego historią i religią. One kształtują nie tylko świadomość i duchowość narodu, ale współtworzą kulturę materialną. Jest to bardzo widoczne w kulturze braci starszych w wierze" Jan Paweł II

• PIERWSZA I NAJSTARSZA synagoga gdańska, istniejąca już na przełomie XVII i XVIII w i mieszcząca się w starym spichrzu, znajdowała się w podwórzu między domami dobudowanymi do murów obronnych i należała do gminy żydowskiej z ulicy Szerokiej. W II połowie XIX w. (1858r.) spichrz ten spłonął i na jego miejscu powstała nowa synagoga, tzw. synagoga reformowana, która otwarto w 1859r. Po pożarze w 1878r. odbudowano ją i istniała do 1887 r., po czym została zamknięta a zwoje Tory zostały przeniesione do nowo wybudowanej przez zjednoczoną gminę żydowską Wielkiej Synagogi. Z relacji najstarszych mieszkańców Gdańska została zniszczona w 1939r. Obecnie na tym miejscu przy ulicy Szerokiej znajduje się skwer.

• DRUGĄ SYNAGOGĘ na terenie Gdańska przy ulicy Pańskiej wybudowała gmina żydowska ze Starych Szkot w 1818r. Podobnie jak pierwsza mieściła się ona miedzy budynkami, ale, co należy podkreślić, służyła wyłącznie mężczyznom. Jednakże reforma religijną, która przeprowadził rabin gminy Abraham Stein (m.in. wprowadził do liturgii język niemiecki), wpłynęła na decyzję o jej przebudowie i modernizacji. W efekcie przeprowadzonych wewnątrz synagogi prac powstała oddzielna galeria dla kobiet, przesunięto w kierunku wschodnim stojącą w środku synagogi bimę. Synagoga ta w większości została zniszczona w 1939r., a ruiny, które po niej pozostały rozebrano podczas prac konserwatorskich przy Baszcie Na Podmurzu.

• TRZECIĄ SYNAGOGĘ w obrębie Głównego Miasta wybudowała gmina Winnicy. Mieściła się przy ulicy Lawendowej ( dzisiaj znajduje się w tym miejscu hala targowa) i spełniała swą religijna funkcje w latach 1845-1880. 10 lat później, w 1890r., rozebrano ją i postawiono w tym miejscu dom mieszkalny- istnieje do dziś.

• WIELKA SYNAGOGA była dziełem pięciu zjednoczonych w jedną reformowaną gminę żydowską. Była ta naprawdę wielka synagoga, o czym świadczy chociażby fakt, iż jej wnętrze mogło pomieścić 2 tys., miejsc. Fundamenty pod jej budowę wykopano przy dzisiejszej ulicy Bogusławskiego. Prace budowlane zakończono w 1887r., a religijne otwarcie nastąpiło 15września tegoż roku. Jednakże pierwsze modły odprawiono 8 grudnia 1887r. i tym samym zainaugurowano jej liturgiczna działalność. Po tym fakcie nastąpiło zamknięcie istniejących do tej pory synagog. Niezwykle bogato zdobione wnętrze ( bima otoczona rzeźbiona balustradą i wysokim pięcioramiennymi świecznikami, sklepienie żaglowe, z którego zwisały ogromne żyrandole- pająki, wolno stojący ogromny świecznik chanukowy; w synagodze mieściła się także wysoka galeria dla chóru synagogalnego, na której umieszczono także organy). Od końca XIX wieku synagoga posiadała ogrzewanie i oświetlenie elektryczne. W 1898r. do synagogi dobudowano mykwę, a na początku XX w. spełniała również role muzeum kultury judaistycznej ( było to jedno z najstarszych tego typu muzeów na świecie ). W roku 1938 doszło do prób podpalenia świątyni przez nazistów. Na szczęście świątynia ocalała, ale Zarząd gminy w obawie przed zniszczeniem jej zbirów postanowił sprzedać jej zbiory i wywieźć je z Gdańska. Części jej wyposażenia znajdują się w różnych miastach Polski, np. organy znalazły się w Krakowie, świeczniki w Warszawie, a ławy w kościele ewangelickim mieszczącym się w Nowym Porcie. Ogromne zbiory judaików zostały, dzięki pomocy Jointu , wywiezione do USA i znajdują się tam do dziś. Sytuacja, w której znaleźli się Żydzi po dojściu Hitlera do władzy, represje i eksterminacja, z którą się spotykali spowodowała, że synagoga została, na początku 1939r., sprzedana Senatowi Miasta Gdańska. W kwietniu 1939r. po raz ostatni odprawiono w niej modły, a już w maju synagoga została całkowicie zburzona przez hitlerowców. Nie ma po niej żadnego śladu.

W tworzeniu wizerunku Gdańska jako miasta, w którym mogą spokojnie żyć Żydzi, zaznaczyła ortodoksyjna gmina żydowska mieszcząca się przy ulicy Długie Ogrody. To właśnie tu, od połowy XIX w. działała drukarnia i księgarnia utworzona przez rodzinę Kahanów. Ortodoksyjna gmina żydowska miała także swoja synagogę, która mieściła się w Dolnym Mieście przy ulicy Szopy. Pierwszy dom modlitwy ( koniec XVIII w.) ortodoksyjnych Żydów był drewniany, po czym zastąpiono go murowana synagogą ( XIX w.) Murowana synagogę strawił pożar w I połowie XIX w. Została odbudowana, a podczas prac budowlanych zlokalizowano mieszkanie rabina, mykwę i szkołę. W latach 30-tych XX w. ortodoksi otrzymali także, wraz ze szkołą, jeszcze jedną synagogę mieszczącą się w Głównym Mieście przy ulicy Na Piaski. W roku 1939 naziści ją zniszczyli.

• CMENTARZ
  W połowie XVIII w. na terenie Gdańska Wrzeszcza przy ulicy Traugutta założono cmentarz, którym opiekowało się , od 1775 r. miejscowe Bractwo Pogrzebowe. Podczas wojen napoleońskich zarówno cmentarz, jak i Stara Synagoga zostały zdewastowane. Po odbudowie w 1823 r. cmentarz zaczął ponownie, do wybuchu II wojny światowej, spełniać swą funkcję. Podczas wojny został zburzony i w chwili obecnej nie ma po nim śladu.