Teatr żydowski w Gdańsku - wystawa

Wystawa poświęcona teatrowi żydowskiemu w Gdańsku odbyła się w Pałacu Opatów w Gdańsku-Oliwie. Pamiątki po gdańskich aktorach, przedstawieniach teatralnych, a także fotosy i projekcje przedwojennych filmów żydowskich można było oglądać do 30 września 2011 r. Była to trzecia już ekspozycja z cyklu „Żydzi gdańscy”.

Początków teatru żydowskiego w Gdańsku należy szukać w roku 1876. W Teatrze Wilhelma przy Długich Ogrodach wystąpił wtedy kwartet aktorów i śpiewaków Bracia Semmel i Szwarc. W następnych sezonach zespół wielokrotnie zjeżdżał nad Motławę. Dyrektorem trupy był Natan Szwarc – pieśniarz, tancerz, aktor, autor wielu kupletów komediowych, które weszły do kanonu repertuaru rewiowych teatrów żydowskich Europy owych czasów.

Rok 1876 jest ważną cezurą w dziejach nowoczesnego teatru żydowskiego, wtedy bowiem, w Jassach w Rumunii, powstał pierwszy zawodowy teatr żydowski założony przez Abrahama Goldfadena. Tę datę przyjęło się uważać w historiografii teatru żydowskiego za jego początek, zapominając o epizodzie gdańskim.

Na przełomie XIX i XX wieku teatr żydowski w Gdańsku był zjawiskiem efemerycznym, a „błądzące gwiazdy” (jak nazwał pierwszych aktorów żydowskich Szolem Aleichem) pojawiały się w mieście kilka lub kilkanaście razy w roku. Były wśród nich gwiazdy pierwszej jasności. W latach 80. XIX wieku w Teatrze Wilhelma występowały takie późniejsze sławy, jak Sofia Goldsztejn (kilka lat później już diva i primadonna Sophie Karp, wielbiona przez amerykańską publiczność) czy Bina Abramowicz (słynna aktorka pierwszych scen Nowego Jorku). To tu, w Gdańsku, nabierały pierwszych szlifów swego aktorskiego kunsztu.

Na początku XX wieku poczęły powstawać w Gdańsku pierwsze miejscowe zespoły aktorskie: amatorskie lub półamatorskie. Do dobrego tonu należało, by przy żydowskich instytucjach, szkołach, organizacjach społecznych, nawet przy klubach sportowych istniały zespoły teatralne.

Po powstaniu Wolnego Miasta Gdańska (1920 r.) zaczęli do Gdańska i Sopotu zjeżdżać artyści żydowscy (wśród nich liczni aktorzy) z Polski, Ukrainy, Rumunii, ale też z Niemiec i Austrii. Wśród nich kolejne sławy: Chajełe Grober (aktorka moskiewskiego Teatru Habima Wachtangowa), Abraham Morewski (słynny aktor i reżyser), Trupa Wileńska, Warszawski Teatr Żydowski, robotniczy teatr Ohel po triumfalnym tournée europejskim.

Nowy rozdział teatru żydowskiego w Gdańsku otworzył w 1930 roku warszawski aktor Hersz Głowiński, który po kilkutygodniowych występach gościnnych osiadł w Gdańsku na stałe i wraz z grupą miejscowych amatorów założył teatr. Gdy w roku 1935 przystąpiła do niego aktorska para Lola Zilberman i Simi Wajnsztok (znani artyści Trupy Wileńskiej), zespół Głowińskiego stał się pierwszym stałym, w pełni profesjonalnym, teatrem żydowskim w Gdańsku.

W repertuarze gdańskiego Teatru Żydowskiego, w czasie jego czteroletniego istnienia, znalazły się dzieła żydowskiej klasyki dramatycznej (m.in. utwory Goldfadena, Szaloma Asza, Icchoka Lejbusza Pereca, Aleichema), ale również klasyka światowa (m.in. Strindberg, Ibsen, Szekspir, Tołstoj, Czechow) i utwory ówcześnie współczesne: m.in. dramaturgia radziecka, polska, niemiecka. Wielką zasługą dyrektorów Teatru Żydowskiego było odkrycie dla żydowskiej sceny, nie tylko w Gdańsku, twórczości gdańskiego poety i dramaturga Maksa Baumanna. Teatr grał przedstawienia w języku jidysz, przygotowując dla publiczności niemieckojęzycznej drukowane streszczenia.

Kierownikami artystycznymi gdańskiego Teatru Żydowskiego byli artyści znani nie tylko w Europie: Rudolf Pasławski – sławny tak samo w Kijowie i Warszawie, jak w Nowym Jorku i Buenos Aires, Jonas Turkow – aktor, reżyser, dyrektor wielu teatrów żydowskich w Polsce, „człowiek nowego teatru” spod znaku Wielkiej Reformy.

Wraz z nasileniem się po nocy kryształowej aktów terroru wobec Żydów w Gdańsku, teatr zakończył swoją działalność w marcu 1939 roku.

Aż do finisażu wystawie towrzyszyły wieczory z teatrem żydowskim, a podczas nich: projekcje przedwojennych filmów żydowskich, prezentacje zapisów najwybitniejszych współczesnych realizacji teatralnych z repertuaru żydowskiego (m.in. spektakle Teatru Żydowskiego z Warszawy, TR Warszawa, Teatru im. Modrzejewskiej z Legnicy, Teatru Telewizji), prezentacje fragmentów sztuk „na żywo”, spotkania z realizatorami.